Hoa văn, họa tiết trang trí trên nhà rông, nhà mồ, trang phục, gùi và dụng cụ khác của các dân tộc bản địa Tây Nguyên là sản phẩm của một quá trình sáng tạo mang tính thẩm mỹ cao, góp phần tạo nên bản sắc văn hóa đa dạng, độc đáo, hấp dẫn du khách khi đến với vùng đất bazan đa sắc tộc này.
Ở Bắc Tây Nguyên, đồng bào dân tộc Jrai, Bahnar, Xê Đăng đều sử dụng các loại hoa văn truyền thống để trang trí, làm đẹp trên thổ cẩm và các vật dụng sinh hoạt, lao động hay nhà ở, nhà rông, nhà mồ… bằng những vật liệu, chất liệu tự nhiên qua bàn tay khéo léo và con mắt thẩm mỹ tinh tế. Nhìn chung, các loại hoa văn, họa tiết của một số dân tộc bản địa Trường Sơn-Tây Nguyên có nhiều nét tương đồng ở các dạng cấu trúc, mô típ, màu sắc, chất liệu. Nhưng đi sâu vào chi tiết, mỗi nhóm dân tộc có sự khác biệt cơ bản do đặc tính thẩm mỹ riêng của từng cộng đồng dân tộc khác nhau. Ví dụ, hoa văn trên áo của đàn ông Ê Đê có màu sẫm của thân; ống tay áo, viền cổ, nơi xẻ tà gấu áo thường trang trí vài viền đỏ, trắng; phía trước thân áo có mảng kẻ ngang màu đỏ hình chữ nhật bung tràn ra hai bên ngực. Còn hoa văn trên áo nam người Jrai có màu sắc sặc sỡ hơn, chạy dọc thân áo, có tua rua và hoa văn bản lớn ở gấu áo. Với người Jrai Chor thì trước ngực áo có miếng đáp màu đỏ.
Hoa văn trên nhà rông của người dân tộc bản địa Tây Nguyên thể hiện nét văn hóa độc đáo. Ảnh: Hùng Hoa Lư
Trên trang phục người Jrai, Bahnar, hoa văn truyền thống thường được thể hiện ở dạng hình học, cơ bản là đường thẳng song song, bên cạnh có các đường sóng nước, hình răng cưa, hình ô trám, hình sao, hình người cách điệu với các mẫu trang trí với hình tượng trong thiên nhiên cùng những màu cơ bản: đen, trắng, vàng, đỏ. Bên cạnh đó, có các họa tiết như: trái mây, cườm chim cu, mắt chim xanh, hình chân rít, rau dớn…
Hoa văn trên nhà rông của người Jrai, Bahnar, Xê Đăng là kết tinh của sự trang trí mang tính cộng đồng, thể hiện nét văn hóa độc đáo của buôn làng Tây Nguyên. Các hình thức trang trí hoa văn ở nhà rông các dân tộc nơi đây thường dưới dạng đục hình khối, đan bằng nan nhuộm màu, chạm khắc… Bên cạnh các mô típ trang trí hình người và động vật, thực vật bằng cách khắc chìm và tô màu thường thấy ở nhóm dân tộc Cơ Tu, ở nhà rông Jrai, Bahnar, Xê Đăng, đồng bào thường trang trí bằng cách đan bằng tre nứa những tấm liếp phủ từ nóc xuống một phần mái nhà rông với các mô típ hình mặt trời dưới dạng ngôi sao tám cánh được phối màu đen, trắng hay mô típ hình ô trám cùng những tam giác cân đối đỉnh…
Đối với hoa văn trên nhà mồ ở người Jrai, Bahnar, chúng ta thường thấy họ tập trung trang trí ở cột kut, cột klao, bờ nóc với các mô típ hình tròn có 8 tia, biểu tượng của mặt trăng; trên đỉnh cột kut thường có 2 hình người, một nam, một nữ. Bên cạnh còn có các họa tiết trên cột kut, cột klao hình các loại chim quen thuộc, khỉ, hình hoa quả cách điệu, hình trăng lưỡi liềm…
Những chiếc gùi của các dân tộc bản địa Tây Nguyên cũng được sự chú trọng trang trí bằng hoa văn, họa tiết bắt mắt. Đây không những là vật dụng hàng ngày của người phụ nữ địu trên lưng khi lên rẫy, xuống chợ, đi lấy nước hoặc đựng đồ gia dụng trong nhà… mà còn có yếu tố thẩm mỹ tạo nên nét dịu dàng của phụ nữ. Do vậy, ở các buôn làng ngày xưa, con trai phải biết đan lát, con gái biết dệt thổ cẩm. Việc tạo hoa văn trên gùi là một công đoạn khó, đòi hỏi sự khéo tay và tỉ mỉ của người đan. Thường trên chiếc gùi (có nắp hoặc không nắp) đều bố cục hoa văn thành dải ngang với các màu đen, vàng, đỏ, nhưng phổ biến vẫn là trắng, đen với các họa tiết hình học: hình chữ nhật, hình thoi xen kẽ với các đường vân dọc ngang, xéo hoặc hình cung. Cách bố trí hoa văn phân khúc trên chiếc gùi cân đối, đẹp mắt, đôi khi hoa văn phủ toàn thân gùi trông rất hài hòa.
Ngày nay, do ảnh hưởng bởi nhịp sống đô thị nên nhiều tập quán và văn hóa truyền thống ở một số buôn làng Tây Nguyên dần mai một. Số nghệ nhân còn giữ được tay nghề truyền thống của cộng đồng dân tộc mình ngày càng khan hiếm nên việc tạo các loại hình hoa văn, họa tiết độc đáo có thể bị lãng quên nếu như chúng ta không biết cách khôi phục, bảo tồn các di sản quý báu đó trên chính mảnh đất thân yêu của họ.
Bùi Quang Vinh
