Khu bảo tồn Cát Lộc thuộc Vườn quốc gia Cát Tiên (VQGCT), một địa chỉ đang được đề nghị UNESCO công nhận là Di sản thiên nhiên thế giới, còn được gọi là "rừng tê giác" đang đối mặt với nguy cơ môi trường sống bị phá vỡ, những con tê giác cuối cùng sống tại đây đang đứng trước nguy cơ bị tiêu diệt bởi các dự án kinh tế, dân sinh...
Mối đe dọa "rừng bảo tồn tê giác"
Nguy cơ này không còn tiềm ẩn mà đã hiện hữu rất gần. Ba đến năm cá thể tê giác lạc lõng, bị "stress" (từ dùng của các nhà khoa học trong hội thảo về tê giác tại Ðồng Nai năm 2007) đến mức "quên" sinh sản đang đối mặt với nguy cơ phá vỡ môi trường sống khi dự án thủy điện Ðồng Nai 5 đã được chính thức triển khai. Báo cáo tóm tắt đánh giá tác động môi trường của dự án này khẳng định: "Hồ chứa của thủy điện Ðồng Nai 5 nằm trong VQGCT dài bốn km, làm ngập khoảng 200 ha". Vùng ngập này nằm rất gần sinh cảnh bảo tồn tê giác và khu vực công trường chỉ cách VQGCT một km. Ðập chứa thủy điện nay mai nằm cách khu bảo tồn Cát Lộc chỉ 20 km và mỏ đá A Ðắc Sin phục vụ xây dựng công trình cũng chỉ cách 30 km.
VQGCT đã kịch liệt phản đối, bày tỏ lo ngại trước sự tác động tiêu cực đến môi trường của dự án này vì theo ông Phạm Hữu Khánh, Phó Giám đốc VQGCT, tê giác là loài cực kỳ thính nhạy, khối lượng thuốc nổ khoảng 1.000 tấn dự kiến sẽ sử dụng trong quá trình thi công thủy điện Ðồng Nai 5 sẽ đẩy loài vật này đến gần ngày tiệt chủng.
Nguy cơ chưa dừng lại, sau khi dự án thủy điện Ðồng Nai 5 được phê duyệt, tháng 12/2008, UBND tỉnh Lâm Ðồng tiếp tục có văn bản đồng ý cho phép Công ty cổ phần Tập đoàn Ðức Long Gia Lai khảo sát, lập dự án đầu tư xây dựng thủy điện Ðồng Nai 6 theo hai bậc 6A, 6B tại xã Ðồng Nai Thượng và xã Phước Cát 2. Tháng 12/2008, tại một văn bản gửi chủ đầu tư, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN và PTNT) Lâm Ðồng đã cảnh báo: Vùng dự án thủy điện Ðồng Nai 5 nằm trong khu vực VQGCT và sinh cảnh bảo tồn tê giác đã được Thủ tướng Chính phủ ký quyết định xác lập. Thế nhưng, trong quá trình hoàn thiện thủ tục, chủ đầu tư vẫn không quan tâm đến cảnh báo này. Dự án thủy điện Ðồng Nai 6 nếu được triển khai thi công thì rừng tê giác sẽ tiếp tục bị băm nát và nhấn chìm bởi diện tích vùng ngập nước của lòng hồ tương lai sẽ lên đến 1.954 ha, trong đó có hơn 700 ha thuộc huyện Cát Tiên, nằm trong vùng đệm khu bảo tồn Cát Lộc. Và như thế, ngày tận số của loài thú lớn quý hiếm còn lại ở đây coi như đã được ấn định.
Chúng tôi nhớ đến công trình thủy điện Ðại Ninh, hồ chứa thuộc địa bàn huyện Ðức Trọng, Lâm Ðồng. Khi xây dựng dự án Ðại Ninh, cơ quan liên quan cũng đã phớt lờ những nguyên tắc bảo tồn di sản và sau khi đóng cửa đập tích nước, ba ngọn thác đẹp nhất, nhì Tây Nguyên, trong đó có hai danh thắng cấp quốc gia đã bị dìm xuống lòng hồ. Cái giá của năng lượng quá đắt và sẽ còn đắt hơn nếu quần thể tê giác nhỏ bé cuối cùng còn lại ở VQGCT cũng bị đẩy đến bờ vực tiệt chủng vì những công trình thủy điện chỉ có công suất vài trăm MW...
Trước đó, năm 2008, một dự án mở con đường dài 13 km thông về xã Ðồng Nai Thượng (thuộc huyện Cát Tiên, nằm ngay trong vùng lõi VQGCT) đã trở thành "nhát dao" cắt đôi vùng "rừng tê giác". Tê giác bị chặn ngang con đường di chuyển về vùng sinh cảnh tốt hơn ở phía bắc khu bảo tồn Cát Lộc. Trong khi đó, theo thông tin từ Ðội giám sát tê giác (RMU), tại vùng sinh cảnh phía nam khu Cát Lộc, nguồn thức ăn của tê giác đang cạn kiệt từng ngày.
Và những nguy cơ cận kề
Trong câu chuyện với ông Phạm Hữu Khánh, Phó Giám đốc VQGCT, chúng tôi nhiều lần nghe nhắc đến sự nguy cấp, đến "con đường tiệt chủng rất gần" của loài động vật cực kỳ quý hiếm có lịch sử tồn tại đã gần 60 triệu năm trên Trái đất. Không có đông "anh em" và cũng không có may mắn được bình yên như đồng chủng tê giác Java đang được bảo vệ nghiêm ngặt ở Vườn quốc gia Ujung Kulon - Indonesia, những cá thể tê giác một sừng cuối cùng ở Việt Nam từ ngày được phát hiện trong hơn một thập kỷ qua không có dấu hiệu sinh sản. Theo tài liệu nghiên cứu, tê giác là loài sinh sản ít nhất trong các loài thú lớn và mỗi đời tê giác mẹ sinh sống trong môi trường tốt nhất cũng chỉ có thể có 4 đến 5 lần sinh, mỗi lần sinh một con. Ở VQGCT, các nhà khoa học theo dõi trong hơn chục năm qua không có dấu hiệu có mặt của tê giác con. Trong một hội thảo khoa học về tê giác được tổ chức tại Ðồng Nai gần đây, các chuyên gia cho rằng "tê giác Việt Nam bị stress do tác động quá lớn của các khu vực dân cư trong vùng, những con đường chia cắt sinh cảnh của tê giác, người dân và cả kiểm lâm đi lại trong vùng bảo tồn quá nhiều, tiếng ồn từ máy cắt cỏ, xe máy, chăn thả gia súc của các khu vực dân cư sống ven rừng..., làm tê giác luôn tìm cách trốn tránh con người mà "quên" đi việc sinh sản".
Theo các chuyên gia, mỗi cá thể tê giác cần tối thiểu 1.000 ha rừng không có tác động của con người để sinh sống, nếu vậy thì đây là điều không tưởng ở VQGCT hiện nay. Trước đây, để bảo tồn loài vật này đã có một dự án đưa cụm dân cư gần 200 người thuộc thôn 3 và 4 xã Phước Cát 2 (huyện Cát Tiên, Lâm Ðồng) ra khỏi vùng lõi khu bảo tồn Cát Lộc. Nhưng rồi dự án không khả thi, Bộ NN và PTNT, tỉnh Lâm Ðồng phải chọn giải pháp để dân "sống chung với tê giác", cắt gần 320 ha rừng bảo tồn của tê giác nhường lại cho 38 hộ dân định cư tại chỗ. Ngay sau khi có quyết định này, những người dân ở lại vẫn tiếp tục phá rừng. Trong số 68 loài cây được xác định là thức ăn của tê giác, có 15 loài là thức ăn chính như lá nhíp, bứa, sâm cau, các loài mây... thì có nhiều loại như lá nhíp, đọt mây đang bị giành giật bởi chính những người dân định cư trong vùng lõi. Hơn 330 hộ sống ở xã Ðồng Nai Thượng, thôn 3 và 4 xã Phước Cát 2 cũng xem rau nhíp, đọt mây rừng là loại rau "đặc sản" của họ. VQGCT đang triển khai dự án thử nghiệm trồng cây bổ sung thức ăn cho tê giác nhưng với kinh phí chỉ 6 triệu đồng/ha và cách thức thực hiện là tìm kiếm hạt giống hoặc bứng gốc cây con rải rác trong rừng về trồng tập trung thì dự án này rất khó khả thi.
Nguy cơ bị bắn, bị sát hại do bẫy đối với những quần thể thú lớn quý hiếm ở VQGCT, trong đó có loài tê giác chưa dừng lại bởi hiện nay tình trạng xâm hại những khu vực bảo tồn quan trọng của vườn đang diễn ra tại hầu hết các địa phương giáp ranh thuộc cả ba tỉnh Ðồng Nai, Lâm Ðồng và Bình Phước. Trong năm 2008, lực lượng bảo vệ rừng của vườn đã thu gom hơn 20.000 bẫy thú các loại và từ đầu năm nay, có tháng kiểm lâm VQGCT đã gom hơn 5.000 bẫy thú được cài thành từng tuyến dài, đón lõng trong rừng. Với những lưới bẫy này, bò tót hay tê giác, thậm chí cả voi đều có thể trở thành nạn nhân của những kẻ săn lùng.
Với hơn 71.000 ha rừng đặc dụng, là nơi sinh sống tập trung của rất nhiều loài sinh vật đặc hữu nhưng trách nhiệm bảo vệ vùng dự trữ sinh quyển quan trọng nhất Việt Nam lại chỉ dồn lên đầu 128 cán bộ, nhân viên kiểm lâm. Áp lực giữ rừng, bức bách về bảo tồn ở VQGCT đang nóng bỏng hơn bao giờ hết. Thông tin về vụ 18 đối tượng bịt mặt mang theo mã tấu, gậy sắt bất ngờ tấn công cán bộ trạm bảo vệ rừng Bàu Sấu nằm giữa vùng lõi VQGCT đã hơn ba tháng không được quan tâm xử lý cũng buồn không kém những điều tai nghe mắt thấy về nguy cơ tiệt chủng đã rất gần của loài tê giác Việt Nam.
