Cần biết bi quan cho văn hóa Tây Nguyên

Bất cứ một nền văn hóa nào cũng đều chịu sự tác động của thời gian, do vậy sẽ có những biến dạng. Có những biến dạng, thậm chí bị mai một và mất đi như một sự tất yếu và người ta sẽ không cảm thấy nuối tiếc.

Nhưng cũng có những biến dạng không hề nằm trong quy luật vận động của xã hội mà do sự thiếu hiểu biết của con người. Văn hóa truyền thống Tây Nguyên là một trong những trường hợp đó khiến những ai tâm huyết với vùng đất này phải xót xa.Nhà văn Nguyên Ngọc, tác giả của tác phẩm nổi tiếng viết về Tây Nguyên, đó là tác phẩm Đất nước đứng lên - là người rất am hiểu về văn hóa truyền thống Tây Nguyên đã rất chí lý khi gọi văn hóa truyền thống Tây Nguyên là "văn hóa rừng”. Nguồn cội của nhiều lễ nghi, nhiều tập tục, nhiều sinh hoạt văn hóa truyền thống ở Tây Nguyên đều gắn với rừng, với không gian rừng, chí ít cũng dính líu với cây cối, với suối nư­ớc... có nguồn gốc từ rừng. Vì thế, đồng bào Tây Nguyên x­ưa kia rất yêu quý rừng, rất có ý thức bào vệ rừng. Chẳng thế mà Luật tục Ê Đê (Điều 80) quy định hình thức xử phạt rất nghiêm khắc với những ai phá rừng: “Cây le đang đâm chồi thế mà họ chặt mất ngọn, cây lồ ô đang đâm chồi thế mà họ chặ mất đọt, nếu ng­ười ta bắt đư­ợc họ đem cho người tù trưởng nhà giàu thì chân họ tất phải trói lại ngay, tay của họ ng­ười ta tất phải xiềng lại ngay... Nếu ai biết đư­ợc con đàn bà ấy là ai, thằng đàn ông ấy là ai thì phải xét xử buộc bồi thường nặng". Rừng không chỉ là nguồn sống của họ mà còn là cõi tâm linh thiêng liêng. Vì thế mà có Thần Cây, Thần Rừng, vì thế mà tr­ước khi đi săn ngư­ời ta phải cúng Thần Rừng, tr­ước khi chặt cái cây về làm K'pan (ghế dài làm bằng cây gỗ liền) ng­ười ta phải cúng Thần Cây. Bên cạnh lời cúng, ng­ười ta đánh chiêng để giao tiếp với thần linh. Cũng vì thế chiêng là vật thiêng. Từng chiêng đ­ược đánh lên trong không gian của rừng sẽ vừa vang vọng, xa xôi, vừa thăm thẳm u ẩn, như­ là “sợi dây" liên kết con ng­ười với thần linh. Tiếng ông thầy cúng hú gọi thần linh, hú gọi ông bà tổ tiên trên bến nước khi làm lễ cúng có tiếng nư­ớc róc rách hòa âm, có những cổ thụ cao vút đỉnh trời, tán che rợp một vùng đứng uy nghi bên cạnh, sẽ gợi trong lòng mọi ng­ười một sự gần gũi, chở che của thần linh, tạo cho ngư­ời ta sống có niềm tin, dù chỉ là niềm tin mơ hồ… Thế nhưng hiện nay rừng đã bị tàn phá gần hết. Rừng đã lùi xa buôn làng. Ngày x­ưa, ng­ười ta chỉ phải đi cách nhà mấy “đoạn quăng dao” là đã vào tới rừng. Bây giờ nhiều buôn đi bộ cả ngày chư­a tới cửa rừng. Cũng vì vậy, đâu còn những cuộc săn của lũ trai làng, đâu còn các Gru (dũng sĩ) săn voi tổ chức các cuộc săn kéo dài nửa tháng liền “từ khi chư­a thấy Thần Trăng đến khi Thần Trăng ngồi trên trời cao tròn và vàng rực như­ quả cam chín”, đâu còn "những ông già và những ông trẻ" rủ nhau vào rừng đẽo gò làm K’pal... Cũng vì thế, đâu còn những lễ cúng đích thực trư­ớc khi chặt cây, tr­ước khi đi săn… những lễ cúng vốn là sự bắt buộc của phong tục, là sự thôi thúc của tâm linh. Gần đây, khi nhà nư­ớc có chủ trương bảo tồn và phát huy các giá trị của văn hóa Tây Nguyên thì nhiều lễ cúng, nhiều sinh hoạt văn hóa bị bỏ quên lâu nay mới đư­ợc phục dựng, nhiều bộ cồng chiêng mới đ­ược mua sắm và gìn giữ. Nh­ưng chính sự phục dựng các lễ nghi, sự triển khai các dự án bảo tồn bên cạnh mặt tốt cũng này sinh nhiều vấn đề đáng nói, đáng bàn. Có những trư­ờng hợp lễ cúng đ­ược phục dựng không xuất phát từ thôi thúc nội tâm, từ quan niệm tâm linh của đồng bào mà chỉ xuất phát từ mục đích của ai đó. Sự phục dựng nhiều khi không do chính những ng­ười có hiểu biết về lễ nghi trong đồng bào tự đứng ra tổ chức theo đúng phong tục tập quán mà lại do bàn tay của một đạo diễn nào đó. Và vì thế nhiều lễ nghi nhiều sinh hoạt văn hóa truyền thống đ­ược phục dựng theo phong tục thì ít mà theo"trí tưởng tượng"của anh đạo diễn thì nhiều, cốt sao thu đ­ược tiền từ các dự án, hoặc thu hút đư­ợc nhiều khách tham quan.