Di tích Trường Lũy Bình Định nằm ở địa phận Thị xã (TX) Hoài Nhơn và huyện An Lão là di tích có kiến trúc độc đáo, giàu ý nghĩa về lịch sử, văn hóa. Chính vì vậy, UBND tỉnh cho chủ trương giao Sở VHTT chủ trì, phối hợp UBND TX Hoài Nhơn và UBND huyện An Lão, cùng các đơn vị liên quan khảo sát, xây dựng hồ sơ di tích Trường Lũy Bình Định trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) xin chủ trương xếp hạng di tích quốc gia.
Nhiều giá trị lịch sử, văn hóa
Theo nhiều tài liệu khoa học, Trường Lũy là một công trình sơn phòng có từ thời chúa Nguyễn, nhưng tiến hành xây dựng mức độ quy mô nhất là từ triều Nguyễn, với mục đích để ngăn các cuộc tấn công của người Man (do đó Trường Lũy còn có tên gọi là lũy trấn Man, hay lũy bình Man); bảo vệ đường cái quan hay là đường thượng đạo, cùng với dân cư vùng đồng bằng và miền núi.
Năm 1818, dưới triều vua Gia Long, Tả quân Lê Văn Duyệt khởi công xây dựng Trường Lũy, kéo dài từ huyện Hà Đông (tỉnh Quảng Nam) đến huyện An Lão (tỉnh Bình Định), với tổng chiều dài 177 dặm. Thành lũy được đắp bằng đất, đá to bằng đầu người, cao 2 thước (thước ta, 1 thước ta = 0,4 mét) , dày 1,5 thước; phía ngoài có hào sâu, rộng trên 3 thước và một hàng rào tre gai. Tả quân Lê Văn Duyệt còn cho lập 115 đồn bảo vệ lũy, mỗi đồn có 10 lính canh giữ.
Kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học ngày nay ghi nhận, hệ thống Trường Lũy dài khoảng 127,4 km chạy dài từ huyện Trà Bồng (tỉnh Quảng Ngãi) đến huyện An Lão (tỉnh Bình Định). Trong đó, đoạn Trường Lũy nằm trên địa phận tỉnh Bình Định dài hơn 14,4 km nằm ở độ cao 400 - 800 m so với mực nước biển, kéo dài từ thôn La Vuông, xã Hoài Sơn (TX Hoài Nhơn) đến thị trấn An Lão và các xã An Hưng, An Tân, An Quang (huyện An Lão). Trên toàn tuyến lũy ở Bình Định có 19 đồn cách nhau từ 500 - 1.000 m; mỗi đồn bố trí 4 tháp canh, mỗi tháp canh có 10 lính canh giữ.
Năm 2012, Bảo tàng tỉnh phối hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam khảo sát, nghiên cứu, khai quật khảo cổ để làm rõ giá trị của Trường Lũy; qua đó, xác định còn có một con đường cổ chạy song song với lũy - đây là hệ thống đường thiên lý Bắc Nam trong lịch sử, nối liền các tỉnh miền Nam với kinh đô phía Bắc. Trường Lũy Bình Định là một phức hợp bao gồm: Lũy, đường cổ, hệ thống đồn/bảo.
Ông Bùi Tĩnh, Giám đốc Bảo tàng tỉnh, cho biết: “Di tích Trường Lũy Bình Định là loại hình di tích lịch sử, kiến trúc đặc biệt, có quy mô lớn, chạy qua nhiều địa hình khác nhau. Nét đặc trưng của Trường Lũy là chiều dài và kỹ thuật xây dựng bằng nhiều vật liệu khác nhau, như: Đất đồi, đất ruộng, đá tự nhiên, với kỹ thuật đắp đất chính giữa, đầm đất, xây xếp đá ở bên trong và bên ngoài, rất đặc trưng của cư dân miền đồng bằng ven chân núi phía Tây Bình Định”.
Trường Lũy Bình Định xây dựng với kỹ thuật đắp đất chính giữa, đầm đất, xây xếp đá ở bên trong và bên ngoài. Ảnh: Ngọc Nhuận
Bảo tồn và phát huy giá trị di tích
Trường Lũy Bình Định không chỉ là một công trình sơn phòng, mà còn ghi dấu những câu chuyện lịch sử trong công cuộc mở cõi, nới rộng giang sơn về phía Nam của cha ông ta thuở trước. Đoạn Trường Lũy Quảng Ngãi đã được xếp hạng di tích quốc gia năm 2011, còn đoạn Trường Lũy Bình Định vẫn chưa được xếp hạng.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Thanh Quang cho rằng: “Trường Lũy Bình Định có nhiều nét độc đáo, đặc biệt là số lượng đồn/bảo khá dày đặc. Tuy vậy, trải qua thời gian, bị tác động bởi hoạt động canh tác của người dân đã làm biến dạng nhiều. Sau khi được xếp hạng di tích, các cơ quan chuyên môn, địa phương nên tính toán ưu tiên đầu tư bảo vệ. Trong đó, Đồn Thứ nằm trong Trường Lũy vẫn còn dấu vết rõ ràng, nên được ưu tiên bảo vệ, tôn tạo để phát huy giá trị di tích, tạo thêm sản phẩm du lịch văn hóa mang nét độc đáo, thu hút du khách…”
Ngày 22/8/2024, UBND tỉnh ban hành văn bản đồng ý chủ trương giao Sở VHTT chủ trì, phối hợp với UBND TX Hoài Nhơn và UBND huyện An Lão, cùng các đơn vị liên quan khảo sát, xây dựng hồ sơ di tích Trường Lũy Bình Định trình Bộ VHTTDL xin chủ trương xếp hạng di tích quốc gia theo quy định.
Ông Lê Đăng Tuấn, Chủ tịch UBND TX Hoài Nhơn, cho biết: “Trước đó, UBND thị xã có tờ trình gửi Sở VHTT, Bảo tàng tỉnh đề nghị xác lập hồ sơ khoa học xếp hạng di tích Trường Lũy Bình Định đoạn qua TX Hoài Nhơn và huyện An Lão, nhằm tạo cơ sở pháp lý cho thị xã đầu tư tôn tạo và phát huy giá trị di tích Trường Lũy gắn với phát triển khu du lịch La Vuông theo định hướng của thị xã. Sau khi UBND tỉnh cho chủ trương, thị xã đã phối hợp chặt chẽ với Sở VHTT, Bảo tàng tỉnh để tiến hành những bước tiếp theo để xây dựng hồ sơ di tích Trường Lũy”.
Cuối năm 2024, Bảo tàng tỉnh đã khảo sát thực tế, thu thập thêm tư liệu, hiện vật, lập hồ sơ di tích Trường Lũy Bình Định và tham mưu hồ sơ để Sở VHTT trình Bộ VHTTDL xin chủ trương lập hồ sơ khoa học đề nghị xếp hạng di tích quốc gia Trường Lũy Bình Định. Ngày 22/01/2025, Cục Di sản văn hóa (Bộ VHTTDL) có văn bản cho ý kiến với việc lập hồ sơ xếp hạng di tích Trường Lũy Bình Định. Theo đó, lưu ý tỉnh Bình Định tính toán việc khoanh vùng bảo vệ di tích bảo đảm tính toàn vẹn các yếu tố gốc cấu thành di tích (lũy, đường cổ, hào, đồn/bảo) cũng như cảnh quan môi trường của di tích. Đồng thời, bổ sung kết quả khảo sát, khai quật khảo cổ, phương hướng bảo vệ và phát huy giá trị di tích gắn phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.
Cục Di sản văn hóa cũng đề nghị hai Sở VHTT tỉnh Bình Định và Quảng Ngãi phối hợp báo cáo UBND hai tỉnh bàn bạc, thống nhất định hướng xây dựng hồ sơ di tích Trường Lũy thuộc địa bàn hai tỉnh theo quy định pháp luật về di sản văn hóa để bảo đảm tính thống nhất, toàn vẹn của di tích.
Đoàn Ngọc Nhuận
