Trong số những di tích ở Bình Định, tại làng KonBlo (xã Vĩnh Sơn, Vĩnh Thạnh) đang có một khu thành đá cổ mang tên thành Tà Kơn, được cho là cứ điểm bí mật của nhà Tây Sơn. Trải qua hàng trăm năm tồn tại, đến nay khu tường thành cổ kính được ghép bằng đá phiến này đã phủ đầy rong rêu và gần như đã ngủ vùi trong huyền thoại.
Chúng ta dừng chân giữa tâm làng Kon Blo, làng của người dân tộc Ba Na. Các già làng kỳ cựu bây giờ vẫn còn thuộc vanh vách những truyền thuyết về thành đá cổ Tà Kơn.
Già làng Đinh Quyên cho biết, theo tiếng dân tộc Ba Na, “Tà Kơn” có nghĩa là “chồng lên nhau”, tức là những hòn đá được xếp chồng lên nhau một cách lạ mắt.
Truyền thuyết già làng Đinh Quyên nhớ lại, là thế này: “Ngày xưa trong làng có nàng Hơ-bia xinh đẹp và thông minh sẵn có nên thần núi đem lòng yêu mến và muốn lấy nàng làm vợ. Do diện mạo của thần núi quá xấu xí nên nàng Hơ-bia không đồng ý nên bị đội quân của thần núi kéo đến.
Do có trí thông minh, nàng Hơ-bia bày ra 3 “chiêu” hóc búa để thử thách thần núi, đó là lấy nước đổ vào gùi làm sao cho nước đừng chảy, lấy vỏ chuối đem trồng cho mọc thành cây, cuối cùng là đưa con gà ra chặt đầu đem phơi khô mà gà vẫn sống.
Nếu thần núi làm được thì nàng sẽ chấp nhận làm vợ. Kết quả cả ba điều thần núi đều làm được và rồi hai người thành vợ thành chồng, cùng nhau xây nên thành Tà Kơn này”.
Đó là truyền thuyết, còn nhiều người dân tại địa phương lại cho rằng “thành cổ Tà Kơn do anh em nhà Tây Sơn xây dựng nên từ thời kỳ đầu cuộc khởi nghĩa”.
Ông Tô Thành Việt - Phó ban Dân vận huyện Vĩnh Thạnh cho biết: đây chính là cứ điểm bí mật mang tính chiến lược của nhà Tây Sơn!”. Dựa vào nguồn tư liệu lịch sử, thì buổi ban đầu, Nguyễn Nhạc từng đi buôn trầu dọc theo sông Kôn đến nơi đây.
Khi 3 anh em nhà Nguyễn phất cờ nghĩa, được người dân Ba Na đi theo rất đông, nên có khả năng đã cùng dựng nên thành đá này để làm cứ điểm hoạt động.
Từ trên đỉnh thành nhìn xuống những hố sâu rợn ngợp. Những phiến đá khổng lồ nhiều cạnh vuông vắn trơn nhẵn được xếp chồng lên nhau tạo cảm giác kỳ bí không rõ đây thuộc về bàn tay con người hay tạo hoá.
Tường thành toàn đá xếp chồng cao tới trên 30 mét. Trên đầu thành có một hang đá sâu hun hút và tối đen, đó chính là con đường bí mật dẫn đến thung lũng dưới chân thành, nơi chứa đựng những bí ẩn chưa ai khám phá được.
Thành đá cổ Tà Kơn từng là căn cứ địa của bộ đội ta, và bây giờ bên cạnh đây vẫn còn dấu tích của một sân bay quân sự Mỹ.
Thành đá cổ Tà Kơn vẫn miệt mài “giấc ngủ” giữa rừng sâu, tạo ra sự kỳ bí hấp dẫn cho những người có ham muốn khám phá…
