Là một điểm du lịch được biết đến muộn màng ở Hội An (Quảng Nam), mở cửa đón khách tham quan từ giữa năm 2013 nhưng Nhà thờ cổ tộc Nguyễn Tường thực sự thu hút du khách bởi bề dày lịch sử và kiến trúc đặc sắc.
Dòng họ khoa bảng và văn nhân
Nhà thờ cổ tộc Nguyễn Tường được khởi dựng năm 1806, vốn là tư dinh của cụ Nguyễn Tường Vân, làm quan dưới thời Gia Long triều Nguyễn, được thăng chức Binh bộ Thượng thư vào năm Minh Mạng thứ nhất (1820). Cụ Nguyễn Tường Vân có tên ban đầu là Nguyễn Văn Vân. Chữ “Tường” được thay cho chữ “Văn” là câu chuyện truyền kỳ. Chuyện kể rằng hồi đầu thế kỷ XIX, cụ Nguyễn Văn Vân trong một chuyến theo phò vua Gia Long - vị vua sáng lập nhà Nguyễn, đi ngang qua một ngọn núi ở Hòa Vang (nay thuộc thành phố Đà Nẵng), thấy đẹp, hỏi ra mới biết là núi Phước Tường. Vua nghe tên núi hay, có chữ “Phước” là chữ trong tên mình (vua Gia Long tên thật là Nguyễn Phúc Ánh, còn gọi Nguyễn Phước Ánh), liền ban chữ “Tường” còn lại cho ông Nguyễn Văn Vân, thành Nguyễn Tường Vân. Chuyện vua ban tên nói lên mối quan hệ gắn bó khăng khít, sự trọng dụng, tin tưởng đặc biệt của vua Gia Long đối với ông Nguyễn Tường Vân. Từ đó, hậu duệ của cụ Vân đều đổi tên và đặt tên có chữ “Tường” - coi đó là niềm tự hào và vinh hạnh. Dòng họ cụ Nguyễn Tường Vân định cư ở Quảng Nam, tạo nên nhánh Nguyễn Tường tồn tại đến ngày nay...
Tộc họ Nguyễn Tường đất Quảng Nam nổi danh là một dòng họ khoa bảng. Người con trưởng của cụ Nguyễn Tường Vân là Phó bảng Nguyễn Tường Vĩnh (Tuần vũ Định Tường), người con thứ là Tiến sĩ Nguyễn Tường Phổ - từng làm quan đốc học Quảng Nam và Hải Dương dưới thời vua Thiệu Trị. Các thế hệ sau nhiều người đỗ đạt làm quan. Đặc biệt, hậu duệ họ Nguyễn Tường thế hệ thứ chín ở đầu thế kỷ XX nổi danh với những cái tên: Nguyễn Tường Tam (tức nhà văn Nhất Linh), Nguyễn Tường Lân (tức nhà văn Thạch Lam) và Nguyễn Tường Long (tức nhà văn Hoàng Đạo) - những nhân vật sáng lập và là chủ chốt của nhóm Tự lực Văn đoàn. Họ là những người đặt nền móng cho văn học hiện đại Việt Nam, với những tác phẩm kinh điển, tiêu biểu của một thời kỳ. Không những vậy, Thạch Lam, Nhất Linh còn là tác giả của nhiều tác phẩm hội họa giá trị, có ảnh hưởng nhất định trong nền mỹ thuật Việt Nam.
Bên cạnh đó, Nhà thờ tộc Nguyễn Tường còn được gọi là dinh Ông Lớn, phần nào cho thấy sự kính trọng của người xưa về một dòng họ khoa bảng và văn nhân.
Di sản kiến trúc đặc sắc của phố Hội
Nằm ẩn mình trong một hẻm nhỏ ở ngay sát chùa Cầu, nhà thờ cổ tộc Nguyễn Tường không dễ nhận ra. Bề ngoài, công trình có dáng vẻ khiêm nhường, giản dị với cấu trúc 3 gian 2 chái và chiều sâu 5 nhịp. Về tổng thể, nhà thờ có cấu trúc và kết cấu của nhà rường xứ Huế nhưng mái lợp ngói âm dương - loại vật liệu điển hình của phố cổ Hội An.
Công trình đã trải qua hơn 200 năm với hai lần trùng tu. Lần thứ nhất là năm 1909, lần thứ hai là năm 2005. Có thể nói, 200 năm là quãng thời gian dài, gắn với sự phát tích của một dòng họ danh giá. Nhà thờ tộc Nguyễn Tường hiện còn lưu giữ được những sắc phong của các đời vua Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Thành Thái... Đó là minh chứng cho những cống hiến của dòng họ này với đất nước. Trong nhà thờ còn nhiều cổ vật và sách vở được nhiều thế hệ giữ gìn. Đặc biệt, nơi đây còn lưu giữ bản hương ước thập điều của làng Cẩm Phô, được coi là bản hương ước làng Việt đầu tiên ở Hội An. Tư liệu này được viết bằng chữ Hán, do Tú tài Nguyễn Tường Tiếp soạn thảo vào cuối thế kỷ XIX, mang nhiều giá trị khảo cứu về lịch sử, văn hóa. Hiện công trình nhà thờ tộc Nguyễn Tường do các thế hệ con cháu sinh sống, thờ tự, trông nom, bảo quản.
Mặc dù trải qua hơn 200 năm và qua hai lần trùng tu, song kiến trúc hiện tại của công trình vẫn cho thấy sự cổ kính, đặc sắc. Hệ thống khung gỗ được các nghệ nhân làng mộc Kim Bồng (Hội An) chạm trổ với sự tinh tế và tính thẩm mỹ cao. Nét đặc sắc của công trình là sự biến thể của hệ kết cấu. Theo đó, hệ kết cấu chính ở nhịp giữa - đỉnh mái là kiểu “giao nguyên - trụ đội” khá đơn giản, nhưng ở phía trước, khi tiến ra phía các nhịp ngoài lại mô phỏng kiểu “trính chồng - trụ đội” và “cốn mê”. Nhịp thứ hai từ ngoài vào, với hệ kèo “trính chồng - trụ đội” đã nhấn mạnh một không gian tiền điện đầy thẩm mỹ và cảm xúc. Nối tiếp ra phía ngoài là một vì nách kiểu “cốn mê” cùng “trần vỏ cua” với họa tiết cực kỳ tinh xảo. Không gian thờ được gói gọn trong 3 gian giữa và nhịp giữa, được “thưng” gỗ tạo cảm giác cách biệt và trang nghiêm. Xung quanh gian thờ 4 phía là không gian sinh hoạt khá rộng. Công trình có bộ mái kiểu “tứ hải” xòe 4 phía với đỉnh mái ở nhịp giữa khá cao. Nửa phía sau nhà, hệ kết cấu phát triển đơn giản như ở nhịp giữa, tạo nên một không gian thoáng đãng, nhẹ nhàng...
Theo ông Nguyễn Tường Hùng - hậu duệ đời thứ 12 của dòng họ, cùng với việc bảo tồn di sản kiến trúc công trình, gia đình đang kết hợp với Trung tâm quản lý và bảo tồn di sản Hội An tiến hành sưu tầm, hệ thống hóa, dịch các văn bản Hán Nôm có giá trị lịch sử, hiện được khoảng 80%. Ông Đặng Hưng Tùng, con rể trong nhà, là giáo viên đồng thời cũng là người hướng dẫn tham quan tại điểm di tích Nhà thờ Nguyễn Tường cho biết: Gia đình và dòng tộc đã và đang cùng chính quyền xây dựng Nhà thờ tộc Nguyễn Tường trở thành một điểm tham quan đồng thời là một trung tâm sinh hoạt văn hóa, thư viện cộng đồng cho cư dân phố cổ Hội An.
Năm 2008, Nhà thờ tộc Nguyễn Tường được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa và kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh. Đây thực sự là một di sản trong lòng di sản, nơi giao hòa của lịch sử, văn hóa và kiến trúc, lưu giữ những giá trị vật chất và tinh thần của người xưa.
Hà Thành
